ابوعبدالله حسین بن حسن حلیمیحَلیمی، حسین بن حسن، کنیه‌اش ابوعبداللّه، فقیه و محدّث و قاضی شافعی قرن چهارم و پنجم می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - زادگاه ۱.۲ - اساتید ۱.۳ - ورود به نیشابور ۱.۴ - نقل حدیث ۱.۵ - شاگردان ۱.۶ - وفات ۲ - کتاب منهاج‌الدین حلیمی ۲.۱ - ابواب کتاب ۲.۲ - موضوعات باب نخست ۲.۳ - موضوعات باب دهم ۲.۴ - موضوعات کلی کتاب ۲.۵ - شارحان کتاب ۳ - جای‌گاه علمی حلیمی ۴ - کتاب آیات‌الساعة حلیمی ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - معرفی حلیمی۱.۱ - زادگاهحسین بن حسن حلیمی در ۳۳۸ در گرگان به دنیا آمد. در کودکی به بخارا رفت [۲]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۰.
[۳]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۵، ص۹۴، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
از این‌رو، زادگاهش بخارا ذکر شده است. [۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۱۷، ص۲۳۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
۱.۲ - اساتیدوی فقه را نزد بزرگان شافعی آن روزگار، یعنی ابوبکر محمد بن علی قفّال و ابوبکر محمد بن عبداللّه اُودَنی ، آموخت و پس از مدتی از پیشوایان مذهب شافعی در ماوراءالنهر گردید و در شهرهای آن دیار منصب قضا را برعهده گرفت. [۶]
محمد بن احمد عَبّادی، کتاب طبقات‌الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۱۰۵، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴.
[۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۰.
[۸]
ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۳۸۲، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
وی از محدّثانی چون ابوبکر محمد بن احمد بن خَنب ، ابوعبداللّه محمد بن علی جَبّاخانی ، خلف بن محمد خیّام و بکر بن محمد مروزی دُخَمسینی حدیث شنید و تا آن‌جا پیش رفت که او را رئیس اهل حدیث در بخارا و اطراف آن دانسته‌اند. [۱۰]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۰ـ۲۵۱.
[۱۱]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
۱.۳ - ورود به نیشابورحلیمی در ۳۷۷ هنگام سفر حج و در ۳۸۵ به عنوان فرستاده سلطان وقت، وارد نیشابور شد. ۱.۴ - نقل حدیثوی در ۳۸۹ از جانب امیر خراسان نزد والی گرگان، قابوس بن وشمگیر، رفت و در طول این سفرها و اقامت‌های کوتاه به روایت حدیث پرداخت، چنان‌که محدّث مشهور، حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵)، در همین ایام از او حدیث شنید. [۱۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۰ـ۲۵۱.
[۱۴]
ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۳۸۲، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۱۵]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۱۳۷ـ۱۳۸.
۱.۵ - شاگردانذهبی ، [۱۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۱۷، ص۲۳۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۱۷]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
ضمن ستایش حلیمی در امر حدیث، ابوزکریا عبدالرحیم بن احمد بخاری و ابوسعد محمد بن عبدالرحمان گنجرودی را در شمار راویان او آورده است.
احمد بن حسین رازی فناکی و طاهر بن عبداللّه نیز در شمار شاگردان وی ذکر شده‌اند. [۱۸]
ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۱، ص۲۲۹، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۱۹]
ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۱، ص۲۶۲، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
از او با عناوینی چون امام و حاکم یاد کرده‌اند. [۲۰]
احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۲۱]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۰.
۱.۶ - وفاتحلیمی در جمادی الاولی ۴۰۳ در بخارا درگذشت. [۲۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۰.
[۲۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۱۷، ص۲۳۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
۲ - کتاب منهاج‌الدین حلیمیبرخی حسین بن حسن حلیمی را صاحب آثار متعدد و مفید معرفی کرده‌اند، [۲۵]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۹، ص۵۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۲۶]
صفدی، ج۱۲، ص۳۵۱.
[۲۷]
عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، ج۳، ص۵، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
اما در منابع، فقط یک اثر از او با نام منهاج‌الدین فی شعبالایمان ذکر شده است.
این کتاب در سه جلد تألیف و در ۷۷ باب تنظیم گردیده، بر اساس روایتی از پیامبر که ایمان دارای هفتاد و چند شعبه است (برای آثار دیگری با عنوان شعبالایمان، رجوع کنید به حاجی خلیفه [۲۸]
حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۰۴۷ـ۱۰۴۸.
).
۲.۱ - ابواب کتاباین کتاب، که صبغه کلامی دارد، شامل ده باب است. ۲.۲ - موضوعات باب نخستنُه باب نخست، با موضوعاتی نظیر تعریف و خصوصیات و شرایط ایمان، مقدمات ورود به باب پایانی است. ۲.۳ - موضوعات باب دهمباب دهم، با عنوانِ «شعبالایمان»، خود شامل ۷۷ باب است که در هر باب، یکی از اجزا و متعلقات ایمان بررسی شده است، از جمله ایمان به خدا ، ایمان به ملائکه ، و ایمان به حشر و قیامت. ۲.۴ - موضوعات کلی کتابمنهاجالدین مشتمل بر موضوعاتی در باب فقه ، اخلاق و آداب، و نیز مطالبی راجع به مبانی ایمان و نشانه‌ها و احوال قیامت است. این کتاب با تحقیق حلمی محمد فوده در سه جلد (بیروت ۱۳۹۹) چاپ شده است. [۲۹]
فؤاد سید، فهرس‌المخطوطات المصورة، ج۱، ص۱۱۰، ج ۱، قاهره ۱۹۸۸.
[۳۰]
حسین بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعب الایمان، ج۱، ص۲۹ـ۳۷، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۲.۵ - شارحان کتابافراد متعددی در قرون بعد به شرح ، تلخیص و منظوم ساختن کتاب حلیمی همت گماردند. از جمله قاضی علاءالدین تبریزی قونوی المنهاج را تلخیص کرده، نورالدین اُشمونی آن را به نظم درآورده و خطیب شربینی به شرح آن پرداخته است. [۳۱]
ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۲، ص۱۴۰، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۳۲]
ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۲، ص۳۵۸، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۳۳]
حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲.
[۳۴]
محمد بن جعفر کتّانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب‌السنة المشرفة، ج۱، ص۵۰، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
[۳۵]
فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث العربی، ج۱، جزء۴، ص۴۷، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳ - جای‌گاه علمی حلیمیشخصیت حلیمی و آرای او در میان شافعیان دارای منزلت و اعتبار است، [۳۶]
محمد بن احمد عَبّادی، کتاب طبقات‌الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۱۰۵، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴.
[۳۷]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۴، ص۳۳۵ـ۳۴۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
چنان‌که ابوبکر بیهقی (متوفی ۴۵۸)، از ائمه شافعی ، در تألیفات خود از آرای او بسیار بهره گرفته است. [۳۸]
ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۱، ص۱۷۰، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۳۹]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۹، ص۵۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۴۰]
محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۳، ص۸۶، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴.
[۴۱]
صفدی، ج۱۲، ص۳۵۱.
[۴۲]
احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۳]
احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۹۶، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۴]
احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۲، ص۷۵ـ۷۶، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۵]
احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۲، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۶]
احمد بن حسین بیهقی، کتاب الاسماء و الصفات، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۴۷]
احمد بن حسین بیهقی، کتاب الاسماء و الصفات، ج۱، ص۱۰۴، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
بیهقی [۴۸]
احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
تصریح دارد که شاکله اصلی کتاب شعب‌الایمانِ خود را از المنهاج حلیمی گرفته و در بخش‌های گوناگون مطالبی از وی نقل کرده است.
وی [۴۹]
احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
وجه تمایز کتاب خود را با اثر حلیمی در این دانسته که حلیمی برای اختصار، اسانید روایات را حذف کرده، اما وی احادیث را، به شیوه اهل حدیث، با اِسناد نقل نموده است.
۴ - کتاب آیات‌الساعة حلیمیابن عماد ، [۵۰]
ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۳، ص۱۶۸.
و به تبع وی کحّاله ، [۵۱]
عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، ج۴، ص۳، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
کتابی با عنوان آیات الساعة و أحوال القیامة به حلیمی نسبت داده‌اند.
این انتساب صحیح نیست و منشأ آن نقل عبارتی از ابن قاضی شهبه است که در آن اشاره کرده المنهاج حلیمی مباحث جالبی درباره آیات و احوال قیامت دارد. [۵۲]
حسین بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعب الایمان، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۴) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۵) ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰. (۶) احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۷) احمد بن حسین بیهقی، کتاب الاسماء و الصفات، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۸) حاجی خلیفه. (۹) حسین بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعب الایمان، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۱۲) محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴. (۱۳) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۱۴) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۱۵) فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۶) سمعانی، الانساب. (۱۷) حمزه بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۸) صفدی. (۱۹) محمد بن احمد عَبّادی، کتاب طبقات‌الفقهاء الشافعیة، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴. (۲۰) فؤاد سید، فهرس‌المخطوطات المصورة، ج ۱، قاهره ۱۹۸۸. (۲۱) محمد بن جعفر کتّانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب‌السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰. (۲۲) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۲۳) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین بن حسن حلیمی»، شماره۶۴۸۸. |